Wielu mieszkańców Milanówka od lat smucił fakt, że rodzina Witaczków, tak zasłużona dla naszej okolicy nie doczekała się publikacji opowiadającej o ich burzliwych losach. Na szczęście sytuacja ta się zmieniła w ostatnim czasie za sprawą książki Na rodzinnym jedwabnym szlaku. Historia Henryka i Stanisławy Witaczków, rodzeństwa z Milanówka.

W przechowywanym w Archiwum Państwowym w Warszawie  „Zbiorze rodziny Witaczek z Milanówka 1944-1952”, w teczce opatrzonej sygnaturą 14 znajdują się między innymi oświadczenia osób, które znalazły się pod opieką Witaczków już w pierwszych miesiącach okupacji. Były to głównie rodziny pochodzące z miejscowości wcielonych do III Rzeszy, wysiedlone ze swoich domów do Generalnej Guberni. Do Milanówka dotarły także osoby uciekające z dawnych Kresów Wschodnich, a konkretnie z Wołynia.

W „Zbiorze rodziny Witaczek z Milanówka 1944-1952” przekazanym do Archiwum Państwowego w Warszawie przez Alicję Witaczek żonę Henryka, znajduje się wiele materiałów dotyczących pomocy udzielanej osobom pochodzenia żydowskiego. Dzieje się tak przez całą okupację niemiecką i wykracza daleko poza wsparcie finansowe czy materiałowe. Z relacji osób, które były świadkami tej pomocy wynika, że Witaczkom obca była wywodząca się z przekonań endeckich wrogość wobec obywateli żydowskiego pochodzenia.

W przechowywanym w Archiwum Państwowym w Warszawie  „Zbiorze rodziny Witaczek z Milanówka 1944-1952”, w teczce opatrzonej sygnaturą 14, oprócz cytowanych wyżej oświadczeń i relacji złożonych przez kilkadziesiąt osób korzystających z pomocy Witaczków znalazł się także trzeci rozdział nieopublikowanej książki napisanej przez Stanisławę Witaczek, „Dzieje pracy Henryka Witaczka”, opatrzony tytułem „Opieka nad ludźmi”.  Obejmuje on okres od wybuchu wojny do wyzwolenia, opisany na stronach  44-69 maszynopisu.

Rzeź Woli w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego (5-7 sierpnia)  oraz masakra, jakiej dokonano na Zieleniaku na Ochocie sprawiły, że wiele rodzin z dziećmi zwłaszcza mających krewnych pod Warszawą usiłowało się z niej wydostać na własną rękę. W dniu 6 sierpnia utworzono obóz przejściowy Dulag 121 w Pruszkowie, do którego już dzień później dotarły pierwsze partie wypędzonych warszawiaków , którzy z kościoła św. Wojciecha na Woli dotarli pieszo do Pruszkowa. Rozpoczęły się masowe transporty do obozu, z którego zwalniano głównie ludzi nienadających się do wywiezienia na przymusowe roboty, czyli chorych, starych lub dzieci. Szacuje się że od 50 do nawet 80 tysięcy osób szukając pomocy przeszło przez Milanówek, z czego kilka tysięcy zatrzymało się na dłużej.

W dokumentach przekazanych do Archiwum Państwowego w Warszawie znajdują się trzy księgi w których od lata 1944 roku notowano udzielane potrzebującym wsparcie. Witaczkowie osobno zapisywali pomoc udzielaną w ich majątku w Żółwinie, a osobno poprzez Centralną Doświadczalną Stację Jedwabniczą (CDSJ) znajdującą się w Milanówku. Skala tej pomocy przybrała ogromne rozmiary, udzielono jej bezpośrednio setkom osób, a pośrednio poprzez szpitale, noclegownie, rozdawnictwo żywności tysiącom uchodźców. 

Wraz z kolejnymi obchodami rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego powraca temat pomocy udzielonej wypędzonym z miasta warszawiakom przez ludność podwarszawskich miejscowości. Wiadomo, że była ona ogromna i w tych tragicznych czasach bezcenna. Na tym tle szczególnie wyróżnił się Milanówek. Niewiele osób wie o tym z doświadczeń własnych lub rodzinnych przekazów. Proponujemy więc przypomnieć te chwile opierając się na autentycznych dokumentach znajdujących się w archiwach państwowych. Na początek opowiemy o pomocy udzielanej  mieszkańcom Warszawy przez rodzeństwo Stanisławę i Henryka Witaczków na terenie Milanówka i Żółwina.

Nie będę wyjaśniać, skąd  nazwa tego syndromu. Czuję się jednak w obowiązku wskazać jego objawy. Otóż napotykając w życiu na różne niedogodności, przeszkody w realizacji planów, mamy do wyboru: walczyć o usunięcie przeszkód albo dostosować się – zaakceptować słoną zupę, pinezkę, na której usiedliśmy i zrezygnować z jakichś planów, tłumacząc się obiektywnymi trudnościami lub „wyższą koniecznością”. Ta druga droga – to właśnie syndrom gotującej się żaby. Instynkt samozachowawczy budzi się w nas dopiero, gdy pinezka ma już 10 cm ostrze, zupa jest trująca, a realnych planów nie mamy już żadnych.

Trudno uwierzyć, ale to już 13. raz mieszkańcy Milanówka zapraszają nas do swoich „ogrodów”. Słowo ogród należy traktować dość umownie, bo nie zawsze były to ogrody, ale za to w sumie były 33 zaproszenia. Pogoda dopisała i trzynastka okazała się szczęśliwa.

Założyciel Milanówka - Michał Lasocki z synem Leonem, twórcy polskiego jedwabnictwa - Stanisława i Henryk Witaczkowie oraz pisarka Maria Morozowicz-Szczepkowska wraz z mężem - rzeźbiarzem Janem Szczepkowskim robili zakupy na milanowskim targu i poznawali klimat dzisiejszego miasta. Czy im się podobało? Młodzieży na pewno! Oto efekt naszego retro spaceru :)